Vasco da Gama – opublikowany w 1940 roku najważniejszy poemat rumuńskiego surrealizmu. kapitalny punkt odniesienia dla powojennej poezji rumuńskiej. feeria językowych popisów i awangardowej jukstapozycji. niczym nieskrępowania wyobraźnia, która ma sobie za nic czytelnicze przyzwyczajenia i konwenanse. do tego intermedialna przewaga kręgów w dwóch wersjach, quasi-narracyjny mój zmęczony ojciec i na deser oniryczne uwagi na temat życia codziennego ptaków. poezja surrealistyczna dla tych, co lubią się wyrwać z uścisków semantyki.
O książce:
Gellu Naum (1915–2001) to jedno z najważniejszych literackich zjawisk w dwudziestowiecznej literaturze rumuńskiej. Z jednej strony współtworzył instytucjonalny ruch surrealistyczny w Bukareszcie, z drugiej konsekwentnie wyłamywał się z surrealistycznych konwencji i praktyk. W każdej ze swoich ról, jako założyciel i teoretyk rumuńskiego surrealizmu, płodny i ceniony poeta, prozaik i dramatopisarz, autor poczytnych książek dla dzieci, a także znakomity tłumacz z kilku języków, świadomie rezygnował z jednoznacznych autodefinicji. Bliższa mu była postawa radykalnej „podwójności” i niezgoda na „mechanizację” procesu twórczego, czym odróżniał się od surrealistów francuskich zgrupowanych wokół Bretona, przynajmniej w pierwszej fazie działalności ruchu. W zawężeniu źródeł twórczości do rzeczywistości świata zewnętrznego upatrywał Naum zagrożeń dla wyobraźni i autonomii słów. W Głuchym brudnopisie,jednym z najciekawszych manifestów rumuńskiego surrealizmu, pisał: „Należy zniszczyć każdy przejaw jedynej rzeczywistości, jedynej poezji [...]. Zawsze należy mieć do dyspozycji wszystkie możliwości”. Po czym dodawał: „Tym, co mamy zniszczyć, jest poezja. Tym, co mamy ocalić, jest poezja. Nietrudno zauważyć, że poezja to dwie zupełnie różne rzeczy”.
Cztery prezentowane w tym tomie cykle poetyckie Gellu Nauma stanowią ważne punkty odniesienia nie tylko dla rozwoju twórczego pisarza, lecz również dla ewolucji dwudziestowiecznej poezji rumuńskiej w ogóle. Najistotniejszy – bo emblematyczny dla strategii poetyckiej autora i wyznaczający horyzont jego poszukiwań – jest z pewnością Vasco da Gama, surrealistyczny poemat-rzeka pochodzący z czasów, gdy koagulowała się dopiero instytucjonalna działalność rumuńskich surrealistów (Naum wydał go jako tytułowy wiersz tomu z 1940 roku). Niemniej, warto zwrócić uwagę na pozostałe utwory. Kolażowa Przewaga kręgów powstała w połowie lat czterdziestych XX wieku, choć opublikowano ją dopiero w 1975 roku w tomie Descrierea turnului [Opisywanie wieży]. Dzieło składa się z dziesięciu plansz, które odpowiadają dziesięciu stronom w druku. Co ciekawe, w oryginalnej postaci cykl Nauma ma charakter intermedialny. Gromadzi dziesięć kolaży wewnątrz drewnianej, pomalowanej na różowo ramy, zaś w centrum, jako główna postać, umieszczona jest z balonikiem w ręce. Uwagi do życia codziennego ptaków pochodzą z tomu Partea cealaltă [Druga strona] z 1980 roku – funkcjonują w nim jako rodzaj aneksu, dając dowód na ornitologiczne zainteresowania Nauma, choć oczywiście przetrawione przez surrealistyczne obrazowanie. Nie jest to więc nowy wariant ptasich fantazji Maxa Ernsta czy René Magritte’a, lecz raczej rozbita na sekwencje oniryczna opowieść o twórczym wyobcowaniu. Utwór ten można uważać za artystyczną kontynuację „pohematu” Mój zmęczony ojciec pochodzącego z 1972 roku. Wydany w osobnej książce cykl szybko stał się jedną z najpopularniejszych i najchętniej tłumaczonych na języki obce pozycji w dorobku Nauma. Biorąc za punkt wyjścia dla analiz tytuł utworu, krytycy próbowali powiązać występujące w nim wątki rodzinne z biografią autora. Na próżno: niczym u Davida Lyncha tropy okazywały się sprzeczne i szybko znikały pod warstwą eksperymentów językowych i stylistycznego minimalizmu.
We wszystkich cyklach poetyckich prezentowanych w tej książce łatwo można dostrzec predylekcję Gellu Nauma do przestawiania kontekstów, w jakich pojawiają się podmioty i przedmioty, a w konsekwencji – do zrównania ich statusu ontologicznego. To raz. A dwa, to językowa maestria poety, nie bez przyczyny nazywanego przez noblistkę Hertę Müller „najlepszym, co mogło się przytrafić rumuńskiej literaturze ostatniego półwiecza”. Naum uchodzi za odnowiciela dykcji poetyckiej, zahibernowanej na dekady przez rumuńską cenzurę. Naum, który szlify zdobywał w Paryżu jako towarzysz Bretona i jego środowiska, student i doktorant na Sorbonie – pisał doktorat o filozofie scholastyku Pierrze Abelardzie w kontekście teorii alchemicznych – i najbardziej aktywny twórczo surrealista w latach działalności Rumuńskiej Grupy Surrealistycznej, został zmuszony do zamilknięcia przez komunistyczne władze Rumunii po 1947 roku. Wcześniej zdążył opublikować kilka tomów wierszy, zbiory manifestów, esejów i aforyzmów. Po czym zajął się twórczością przekładową – w jego dorobku znajdują się tłumaczenia dzieł tak wybitnych autorów, jak Denis Diderot, Jules Verne, Victor Hugo, Gérard de Nerval, Franz Kafka, Samuel Beckett, Julien Gracq, Alejo Carpentier – i pisaniem książek dla dzieci. Wierszowane przygody pingwina Apolodora stały się na lata hitem wśród najmłodszych czytelników. Są nim do dzisiaj, sądząc po liczbie wznowień i intertekstualnych kontynuacji (projekty muzyczne, teatralne, performerskie, filmowe). Dopiero po 1968 roku, tomem Athanor [Atanor] Naum wrócił do działalności poetyckiej. Surrealistycznym korzeniom wierny był do ostatniego tomu Calea şearpelui [Droga węża] z 2001 roku. Przez ponad 30 lat wydał kilkanaście tomów wierszy, kilka powieści i utworów dramatycznych. Zdobył wiele nagród literackich w Rumunii i za granicą (szczególnie ceniony był we Francji i w Niemczech).
Jakub Kornhauser
GELLU NAUM (bukareszt 1915 – bukareszt 2001) – poeta, prozaik, dramatopisarz, eseista, autor książek dla dzieci i tłumacz rumuński. współzałożyciel i ideolog rumuńskiej grupy surrealistycznej (1940–1947). autor manifestów i tekstów programowych surrealizmu oraz tomów wierszy i prozy poetyckiej wiernych surrealistycznym korzeniom. nazywany „ostatnim surrealistą” i „rumuńskim dobrem narodowym”.
Gellu Naum vasco da gama i inne cykle poetyckie
Przełożył z języka rumuńskiego, opracował i opatrzył posłowiem Jakub Kronhauser
wyd. Instytut Mikołowski, 2019
ISBN 978-83-65250-63-6
wydanie I
str. 180
cena: 35 zł