Podczas gdy poezja Witolda Wirpszy zdążyła stać się przedmiotem historycznoliterackich dociekań i istotnym punktem odniesienia dla autorów kolejnych pokoleń, jego twórczość dramaturgiczna pozostaje zapoznana.
Autor Faetona uprawiał ją tymczasem przynajmniej od pierwszej połowy lat pięćdziesiątych, zaś publikowane na łamach „Dialogu” dramaty Tantal (1958), Kreator (1962) oraz Na górze (1965) szybko zyskały uznanie krytyki. Doceniając obecny w nich przewrotny humor, wagę prowadzonej refleksji metaliterackiej i niepodrabialny styl, podkreślano zwłaszcza autorskie podejście do tematyki mitologicznej. Nadając mieszczańskim bohaterom swego Kreatora cechy bogów i herosów, zręcznie wymijał Wirpsza mielizny alegorii, obierając kurs na najaktualniejsze problemy nowego świata.
Dziś, po ponad półwieczu, odkryć możemy, że próby te nie straciły na aktualności, a pod pewnymi względami okazały się niemal prorocze – można odnaleźć w nich na przykład dojrzałą i wieloaspektową refleksję nad zjawiskiem sekularyzacji oraz głęboki wgląd w kondycję świata, który „wyłączył Boga z gry”. Tyczy się to również powstałego już na emigracji i nieopublikowanego dotąd dramatu Kuszenie Antoniego, w którym rozważania te prowadzi Wirpsza przy akompaniamencie karabinowych wystrzałów terrorystów – zwolenników rewolucyjnego „antypaństwa”, którzy po zabiciu piątki osób „zdołali ujść z zakładnikiem zielonym saabem”. Wszechobecne radio, wycie odkurzacza i agresywna elektroniczna muzyka zagłuszają odgłosy tortur, przeistaczając sensacyjną sztukę autora Don Juana w iście upiorną, nie-boską symfonię.
Zwłaszcza na jej tle niepublikowana i przechowywana w archiwum berlińskiej Akademie der Künste Umieralnia wybrzmiewa jako dramat szczególny. Wyraźniej niż w innych swoich tekstach podejmuje tu Wirpsza tematykę historiozoficzną, nawiązując zarówno do najważniejszych zjawisk w polskiej dramaturgii dwudziestowiecznej (zwłaszcza do Witkacego i Gombrowicza), jak i do istotnej dla pisarzy emigracyjnych twórczości romantyków. Na zainscenizowanej przez poetę scenie wyobraźni spotykają się pierwszoplanowi aktorzy dziejów Europy i Polski (Juliusz Cezar, Ludwik XIV, Wilhelm Hohenzollern, caryca Katarzyna, Stalin, Piłsudski), którym dyrygować próbuje jedyna w tym gronie postać ze świata literatury – William Szekspir. Tekst dramatu stanowi wnikliwy wgląd w ideę historii i rządzące nią prawa, w którym właściwemu dla poety sceptycyzmowi towarzyszy przekonanie o istotności podejmowanej problematyki i wiara w sens literatury. Umieralnię kończy Wirpsza adnotacją: „Skończone w Berlinie dnia 17 lipca 1976 przy nadciągającej burzy”. Nie wszystek umarł: wyzwala nowe energie, burzy oczekiwania, nieskończenie nadciąga.
Piotr Bogalecki
WITOLD WIRPSZA
Ur. 4.12. 1918 r. w Odessie, zm. 16.09. 1985 w Berlinie, gdzie został pierwotnie pochowany (obecnie grób pisarza znajduje się w Warszawie przy. ul. Wałbrzyskiej). Poeta, prozaik, krytyk, tłumacz z j. niemieckiego. Mąż Marii Kureckiej. Szkołę średnią ukończył w Gdyni (1936). Debiutował poetycko w „Kuźni Młodych” (1935). Studiował na Wydziale Prawa UW oraz, równocześnie, pianistykę w Wyższej Szkole Muzycznej. We wrześniu 1939, po obronie Oksywia, osadzony w oflagu Neubrandenburg, następnie w Grossborn, czego świadectwem są jego Listy z oflagu (2015). Po wojnie zamieszkał w Krakowie. W latach 1947-1956 mieszkał w Szczecinie. W latach 1956-57 pracował w redakcjach „Po prostu” i „Nowej Kultury” w Warszawie. Po pobytach na stypendiach w Berlinie (1967-68 i 1970) oraz w Lucernie (1970) zamieszkał w roku 1971 w Berlinie Zachodnim. Po publikacji w j. niemieckim Polaku, kim jesteś? (1971) i odmowie przedłużenia paszportu, w roku 1972 podjął wraz żoną decyzję o emigracji. Współpracował m.in. z paryską „Kulturą” i berlińskim „Archipelagiem”. Autor wielu zbiorów poezji (debiutancki tom Sonata w roku 1949), książek eseistycznych (w tym Gra znaczeń z r. 1965), sztuk teatralnych (zebranych w tym tomie), a także zbiorów opowiadań i powieści (w tym Sama niewinność, opublikowana dopiero po śmierci autora w r. 2017).
Witold Wirpsza Umieralnia i inne utwory dramatyczne
Wydawca: Instytut Mikołowski, 2019
Opracował i wstepem opatrzył: Dariusz Pawelec
Stron: 356
ISBN: 978-83-65250-62-9
Format: a5 (145 x 205 mm)
Oprawa: miękka ze skrzydełkami
Cena: 25 zł
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury